از دکتر محمد رضا حافظ نیا، استاد جغرافیای سیاسی دانشگاه تربیت مدرس

تدوین کننده: محمد شهاب احمدی (برگرفته از مباحث کلاس درس فلسفه جغرافیای سیاسی)

جغرافیا علم فضا است. منظور از فضا چیست. از دید من، موضوع علم جغرافیا، ” فضای جغرافیایی ” است.

ایمانوئل کانت جغرافیدان و فیلسوف معروف آلمانی فضا را چارچوبی می دانست که محل استقرار پدیده ­ها و اشیا است. به نظر من، اگر نظر کانت درباره ماهیت جغرافیا تعقیب می­شد، بهتر جواب می داد.

فضاهای جغرافیایی به عنوان چارچوب استقرار موجودات عالم در مقیاسهای مختلف از میکرو تا ماکرو (محلی تا کروی) دارای ابعاد سه گانه: طول، عرض و ارتفاع هستند و به مثابه زیستگاه سازه های انسانی عمل می کنند. هر فضای جغرافیایی در قالب یک اکوسیستم جغرافیایی، مرکب از دو ساخت فیزیکی ( طبیعی و مصنوعی) و انسانی می باشد.

 ساخت فیزیکی فضا شامل الگوی سیستماتیک و نظام یافته ای از عناصر طبیعی و مصنوعی است که در حکم فضای زیست، فعالیت، حرکت و تفریح سازه های انسانی، و سرشار از منابع زیرساختی و روساختی مورد نیاز برای حیات و بقای آنها در مقیاسهای مختلف جغرافیایی عمل می کند.

ساخت انسانی شامل ابنای بشر در اشکال سازه های انسانی/ اجتماعی سیستماتیک و مرکب از اقوام، گروههای دینی، ملت ها، شهرنشینان، روستا نشینان، عشایر، سازه های سازمانی و کارکردی و غیر آن  می باشد، که دارای هویت و ارزشهای مشترک، آرمان ها، اهداف و منافع مشترک و در عین حال متعارض و متفاوت با سایر سازه های انسانی می باشند، که بر اساس آن اندیشه و کنش ژئوپلیتیکی آنها را شکل می دهد.

تابو به عنوان واژه پولینزی یایی به معنی سخن یا عمل ناپسند و قبیح، ممنوع و حرام است. تابو ماهیت فرهنگی دارد و از عقاید، باورها، پیش فرض ها و آداب و رسوم جامعه منشاء می گیرد.

فرهنگ سیاسی به مجموعه ای از باورها، بینش ها، عقاید، پیش فرض ها، علایق، آداب و رفتارهای یک ملت و سازه انسانی اطلاق می شود که نسبت به امور سیاسی نظیر حکومت، حاکم، قدرت، دموکراسی، رابطه شهروندان با حکومت، کنش و کارکرد حکومت، اخلاق حکومت، امنیت، هویت، روابط خارجی، سلطه و نظایر آن از خود بروز می دهند.

تابوهای سیاسی و ژئوپلیتیکی بخشی از فرهنگ سیاسی یک ملت یا سازه انسانی ملی است.

تابوهای سیاسی و ژئوپلیتیکی در فرهنگ سیاسی ایران بدین شرح است:

۱. تلقی منفی نسبت به توزیع فضایی قدرت سیاسی و اجرایی و نگرانی از فدرالیسم و محلی گرایی در کشور، و نتیجتا تمرکز گرایی در سیستم سیاسی و اجرایی کشور؛

2.  تلقی منفی نسبت به خاص گرایی فرهنگی قومی، مذهبی، مکانی، فضایی و نظایر آن، با برچسب خطر ملوک الطوایفی؛

3. ترجیح درون گرایی و انزوای ژئوپلیتیکی، در برابر برون گرایی و باز شدن سیستم کشور و توسعه تعاملات بین المللی؛

4. کم رغبتی نسبت به نقش آفرینی در سیستمها و سازمانهای بین المللی و تلقی احتمال سلطه گری آنها؛

۵. ترجیح تنهایی و پرهیز از شرکت در ائتلاف ها و پیمان های استراتژیک دو یا چند جانبه، و نداشتن متحد استراتژیک؛

6. ارزش پنداری الگوی دیپلماسی ایدئولوژیک، تبلیغاتی و تاخیری و کم راندمان؛

7. بیگانه گریزی سیاسی و نگرش منفی نسبت به نیات بیگانگان و خارجی ها و تاثیر پذیری از توهم توطئه؛

8.  فرافکنی برون مرزی رویدادهای درون کشوری، بویژه از سوی سیاستمداران؛

9. غرور هویتی و ناسیونالیستی و خود برتر بینی ملی و تاریخی، و گرفتاری نوستالوژیک و حسرت گذشته؛

10.  داشتن علایق ژئوپلیتیکی قلمرو سازی فرامرزی و نفوذ فراکشوری؛

11. تلقی سنتی از مفهوم قدرت ملی و ترجیح بعد اقتدار و سیاست نظامی گرایی در استراتژی ملی؛

12. پرهیز سیاستمداران و مدیران کشور از اقرار و پذیرش کوتاهی، خطا و عذرخواهی در برابر ملت و شهروندان.