نویسنده: دکتر محمدرضا حافظ‌نیا

(استاد تمام جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک دانشگاه تربیت مدرس)

چاپ انتشارات پاپلی، تابستان 1396

دانش ژئوپلیتیک یکی از شاخه‌های علمی رشته جغرافیای سیاسی است و به آن بخش از معرفت بشری اطلاق می‌گردد که به معلومات ناشی از ارتباط متقابل بین جغرافیا و سیاست در پرتو مؤلفه قدرت مربوط می‌شد. این شاخه علمی از زمان وضع آن طی بیش از یک قرن گذشته (1899 میلادی)، از نظر مفهومی و فلسفی دچار شناوری و گاهی رکود بوده و همانند برخی رشته‌های علمی دیگر هنوز بر سر موضوع و ماهیت آن اتفاق نظر وجود ندارد.

دانش ژئوپلیتیک تا اواسط نیمه دوم قرن بیستم در جهان با رکود و بی‌مهری از درون جامعه جغرافیدان، روبه‌رو بود. ولی اجتناب‌ناپذیری تداوم مطالعات ژئوپلیتیکی، موضوعات آن را در کانون توجه و علاقه رشته‌های روابط‌بین‌الملل، علوم سیاسی، حقوق، اقتصاد و… قرار داد.

تحولات ربع پایانی قرن بیستم در جهان، از قبیل توسعه جنبش‌های صلح‌طلب و سازمان‌های غیرحکومتی، تحول در موازنه قوی بین قدرت‌های آمریکا و شوروی و تن دادن آن‌ها به پیمان‌های تحدید و کنترل تسلیحات استراتژیک،

توسعه وابستگی‌های بین دولتی و بین کشوری، مناسبات اجتناب‌ناپذیر بین‌المللی به‌ویژه در حوزه اقتصاد و تجارت، پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، تحولات منطقه خلیج فارس، فروپاشی نظام دوقطبی، مسایل زیست محیطی کروی، پایان جنگ سرد، توسعه مقاومت‌ها در برابر دولت‌ها و قدرت‌ها در اشکال مقاومت‌های مدنی و شهروندی و مقاومت مسلحانه، توسعه ناامنی و تروریسم بین‌المللی، ظهور نظامی‌گری مدرن و اشغال نظامی سرزمین‌های دیگران، توسعه رقابت‌های قومی و نژادی، گسترش فرآیند جهانی شدن اقتصاد، رسانه‌ها و اطلاعات، فناوری اطلاعات، اینترنت و فضای مجازی، توسعه همکاری‌ها و رقابت‌های فضایی و غیره، عرصه‌های موضوعی دانش ژئوپلیتیک را بار دیگر مطرح کرد و به احیا و بازخیزی آن کمک نمود. ژئوپلیتیک بار دیگر به محیط‌های دانشگاهی، اجتماعی، سیاسی و رسانه‌ای بازگشت.

 توسعه و رشد سازه علمی ژئوپلیتیک مستلزم تعریف اساس فلسفی محکم که موضوعیت و ضرورت آن را توجیه نماید، می‌باشد. از دید نگارنده این کتاب، روابط و ترکیبات عناصر سه‌گانه جغرافیا، سیاست و قدرت و الگوهای رفتاری ناشی از آن می‌تواند مبنای فلسفی پایداری برای دانش ژئوپلیتیک محسوب گردد. این دیدگاه که خاستگاه آن نظام علمی جغرافیا است چارچوب کلی کتاب «اصول و مفاهیم ژئوپلیتیک» را تشکیل می‌دهد.

کتاب مزبور که از یازده فصل به شرح زیر تشکیل می‌شود، بازنگری شده چاپ قبلی آن بوده و بیش از یکصد صفحه، شامل مباحث جدید تر به آن افزوده شده است.

فصل اول: به تبیین ماهیت، فلسفه و مفهوم ژئوپلیتیک اختصاص دارد.

فصل دوم: تعاریف ژئوپلیتیک را بررسی نموده و نهایتاً به ارائه تعریفی نو از ژئوپلیتیک می‌پردازد.

فصل سوم: سیر تحول اندیشه و گفتمان در ژئوپلیتیک را از قرن 19 تا کنون مورد بررسی قرار می‌دهد.

فصل چهارم: روش‌شناسی علمی و پژوهشی در مسایل ژئوپلیتیکی را بیان می‌کند.

فصل پنجم: به شاخه‌های تخصصی در ژئوپلیتیک می‌پردازد.

فصل ششم: مفاهیم پایه و اساسی در ژئوپلیتیک را تشریح و تبیین می‌نماید.

فصل هفتم: ارزش‌ها و عوامل جغرافیایی به عنوان یکی از عناصر بنیادین در ژئوپلیتیک را به طور مبسوط مورد بررسی قرار می‌دهد.

فصل هشتم: عامل سیاسی و نقش‌آفرینی بازیگران سیاسی را در ژئوپلیتیک، مورد بحث قرار می‌دهد.

فصل نهم: قدرت جمعی و ملی و ابعاد مختلف و روش‌های برآورد آن را تشریح می‌کند.

فصل دهم: به بیان منافع و اهداف جمعی و تمایز آن‌ها از هم می‌پردازد.

فصل یازدهم: رفتارهای ژئوپلیتیکی و کنش بازیگران نسبت به همدیگر را که سطح تلاقی عناصر و اصول اساسی جغرافیا، سیاست و قدرت را تشکیل می‌دهد، تبیین می‌نماید.

با همکاری دکتر ریباز قربانی نژاد، دانشگاه آزاد اسلامی، ۱۳۹۵

 با همکاری دکتر مراد کاویانی راد، پژوهشکده مطالعات بنیادی، ۱۳۹۳

 با همکاری میثم میرزائی تبار، انتشارات جهاد دانشگاهی، ۱۳۹۲

 با همکاری دکتر حسین ربیعی، انتشارات سمت، ۱۳۹۲