آرا و نظرات علمی

تحلیل ژئوپلیتیکی سناریوهای محتمل درباره برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)

از دکتر محمدرضا حافظ نیا، مهر1396

سیستم برجام هشت رکن یا عنصر دارد: روسیه، چین، آلمان، فرانسه، بریتانیا، اتحادیه اروپا، ایران و امریکا. اینها هشت عنصر اصلی توافق برجام هستند، که تاییدیه شورای امنیت سازمان ملل را نیز کسب کرده است.

باید تأکید کرد که کشورهای آلمان و فرانسه در این سیستم دو جایگاه و نقش دارند. یک جایگاه و نقش، تحت عنوان شخصیت ملی کشورشان است و جایگاه دیگر به عنوان عضو اتحادیه اروپا.

در شخصیت حقوقی، تابع اتحادیه اروپا هستند و سخن شان در آن جایگاه، از زبان خانم موگرینی قابل استماع است. به عنوان نماینده 27 کشور اروپایی.

فرانسه و آلمان ضمن اینکه از طرف خودشان حرف میزنند؛ ملزم به هماهنگی با خانم موگرینی نیز می باشند.

البته همه اینها جزو سیستم غرب هستند که رهبری آن نیز با ایالات متحده آمریکاست. از این جهت است که آمریکا توقع همراهی آنها را دارد.

در شرایط کنونی چند سناریو در باره برجام متصور است:

سناریوی نخست، این است که ایالات متحده آمریکا از سیستم برجام خارج شود؛ و بدنبال آن سایرین هم از برجام خروج کنند و برجام منحل شود.

انحلال برجام با خروج آمریکا، از نظر ژئوپلیتیکی یعنی تثبیت موقعیت برتری ایالات متحده آمریکا. یعنی پیامی خوب برای ایالات متحده آمریکا و پیامی بد برای سایرین؛ از جمله ایران. یعنی موقعیت آمریکا در جایگاه سلطه جهانی و نظام تک قطبی تثبیت می شود. این نشان­دهنده قدرت برتر ایالات متحده خواهد بود و قدرت آمریکا در تعبیری ژئوپلیتیکی، بازساخت می­شود. این پیام بدی برای چهانیان است که باید سلطه ایالات متحده آمریکا را کماکان بپذیرند. زیرا سرباز زدن از تصمیم آن مستوجب تنبیه است.

سناریوی دوم، این است که ایالات متحده آمریکا بپذیرد که در برجام بماند.

 این پیام بدی برای آمریکا خواهد بود. زیرا عقب­نشینی از مواضع به حساب می آید و حیثیت آن در سیستم ژئوپلیتیکی جهانی مخدوش می شود. بنابراین سایرین اطاعت­پذیری محض از آمریکا نخواهند داشت. مثل قدرتی که دچار ضعف شده و در مجموعه کشورها تحقیر می شود. یعنی کاهش یا سقوط منزلت ژئوپلیتیکی آمریکا را در سیستم جهانی در پی دارد. این پیامی بد ولی ضعیف برای ایالات متحده آمریکا خواهد بود و پیام ضعیف خوبی برای سایرین.

سناریوی سوم، اینکه آمریکا از سیستم خارج شود ولی سایرین نه، و برجام پابرجا بماند.

 در این صورت این پیامی خوب و قوی برای جهانیان، و پیام بسیار بدی برای ایالات متحده آمریکاست. چون نشان از حرکت آمریکا به سمت ایزوله شدن دارد. بقیه اطاعت و تبعیت نمی کنند و موقعیت برتری آمریکا را نمی پذیرند. یعنی به قدرت و غرور ایالات متحده آمریکا بی­توجهی می شود. این پیام خوبی برای سیستم ژئوپلیتیک جهانی است که بیانگر حرکت سیستم جهانی به سمت نظام چند ­قطبی است. یعنی نظام شبه تک قطبی، بعد از یک ربع قرن و پس از پایان جنگ سرد به این سو منقضی می­شود. این پیام یک تغییر اساسی در نظام ژئوپلیتیک جهانی محسوب می شود.

سناریوی چهارم، این است که آمریکا با شرایطی در برجام بماند. یعنی مصالح و منافع ایالات متحده آمریکا سبب ­شود که رئیس جمهور ترامپ را وادار کنند تا به صورت مشروط در برجام بماند.

این حالت مشروط برای ایران حامل پیام خوبی نیست. ولی برای ایالات متحده آمریکا پیام خوبی است. یعنی آمریکا همراه با منت گذاشتن بر سر متحدین غربی و سایر عناصر برجام درآن می­ماند. ولی از نظر آن کشور، فضای گفتگو باید ادامه پیدا کند، تا برجام اصلاح شود. این موضع، می تواند متحدین ایالات متحده آمریکا در سیستم غرب را جذب کند و با اتخاذ این موضع آمریکا می تواند موقعیت هژمونیک خود را در سیستم جهانی تداوم بخشد. سپس آلمان و فرانسه و اتحادیه اروپا، ناگزیر خواهند شد تا با ایالات متحده آمریکا کنار بیایند. به احتمال زیاد دولت آمریکا با طرح شرایطی از تفاهم  برجام خارج نشود. وقتی آمریکا می گوید به صورت مشروط در برجام می­مانم یعنی می خواهد با این روش منزلت ژئوپلیتیکی خود را در سیستم تضمین کند. یعنی با بهره گیری از موضع اقتدار سنتی در سیستم جهانی و نیز ابزارهای فشار، بقیه را وادار به متابعت و همراهی با خود ­کند.

بنظر می رسد موضع جمهوری اسلامی ایران هم در همه حالات مزبور این باشد که برجام را با همین محتوا و وضع کنونی حفظ نماید.

 این سخنرانی در شهریور سال 1390 (بیش از پنج سال پیش) توسط اینجانب و به میزبانی انجمن ژئوپلیتیک ایران، در محل خانه اندیشمندان علوم انسانی در تهران انجام شد. موضوع سخنرانی بیان شکل گیری رویداد ژئوپلیتیکی جدیدی در جهان تحت عنوان ” ملی گرایی جدید در جهان ” بود که در مرحله جنینی قرار داشت و به عنوان یک نیروی موثر خبر از ایجاد تغییرات گسترده ژئوپلیتیکی در ابعاد جغرافیایی/فضایی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و امنیتی جهان می داد.

آن روزها که موضوع ظهور نئو ناسیونالیسم یا ملی گرایی جدید در جهان را مطرح و بحث می کردم، چندان مورد توجه قرار نگرفت. حال که با گذشت 5 سال از انجام سخنرانی مزبور پیش بینی های آن در قالب رویدادهای مهمی در جهان در حال تحقق یافتن است (مانند: خروج انگلستان و بریتانیا از اتحادیه اروپا؛ تحول در ساختار سیاسی آمریکا و پیروزی اندیشه ملی گرایانه ترامپ در آن کشور؛ فعال شدن نیروهای راست و ملی گرا در کشورهای اروپایی و نشست مشترک اخیر و جنجالی آنها در کوبلنز آلمان؛ چالش پیش رونده تضعیف یا فروپاشی سیستم منطقه ای اتحادیه اروپا و ترانس پاسیفیک؛ مقاومت ملی گرایانه سازه های اجتماعی، سیاسی و ملی در برابر پدیده مهاجرتهای بین المللی؛ تشدید اندیشه خودی و غیر خودی (غریبه) در بین ملتهای مختلف و غیر آن)، لازم دانستم متن سخنرانی را جهت اطلاع و بهره برداری خوانندگان علاقمند بر روی سایت خود قرار دهم. 

1- هر کشوری در جهان از هویت جغرافیایی برخوردار است. یعنی از فضاهای جغرافیایی که در آن قرار دارد هویت می‌گیرد.

2- مبانی هویت جغرافیایی کشورها ممکن است تک بعدی یا چند بعدی باشد.

3- مبانی هویت جغرافیایی برای کشورها ایجاد حق طبیعی می‌کند.

4- حق طبیعی ناشی از هویت جغرافیایی، سرچشمه حق نقش آفرینی سیاسی برای کشور در سازمان و سیستم منطقه ای است.

5- کشورها به دلیل عضویت در فضاهای جغرافیایی مربوطه، از حق ذاتی عضویت در سازمانها و سیستم های منطقه ای برخوردار می شوند. به عبارتی عضو اصلی سازمان یا سیستم منطقه ای محسوب می‌شوند.

                                                بسم‌ الله‌الرحمن‌الرحیم

 با سلام خدمت شما بزرگواران و با تشکر از معاونت پژوهشی سازمان و عزیزانی که فرصتی را فراهم کردند که خدمت شما باشم. بحثی که پیشنهاد شد، جغرافیای سیاسی و قلمرو سازی فرهنگی است. در واقع مأموریت اصلی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی این است. کمتر رویداد سیاسی در جهان، منطقه، کشور و سطح محلی وجود دارد که به نوعی موضوع جغرافیای سیاسی نباشد. یکی از نقص‌های اساسی تحلیل‌ های سیاسی هم در سطح جهانی و هم  داخلی اینست که معطوف به مکان و فضای جغرافیایی انجام نمی شود. در سطح آکادمیک هم آنهایی که معطوف به مکان و فضا تحلیل سیاسی‌ شان را انجام می‌دهند معمولا قضایا را واقع‌ بینانه تر می‌بینند. ولی آنهایی که فارغ از این موضوع و در ذهن و تخیل خود تحلیل می‌کنند متأسفانه نمی‌توانند به درستی واقعیت و حقیقت مسئله را فهم کنند. وقتی حقیقت و واقعیت را به درستی فهم نکردید، هر بنایی بخواهید روی آن بسازید، مانند اینکه بخواهید برنامه‌ای را تدوین کنید یا راهبردی را تنظیم بکنید یا بخواهید آن را فرآوری بکنید یا در ارتباط با تبعات منفی آن واکنش‌ هایی را نشان بدهید، موفق نخواهید بود .

مدتی است بحث نادیده انگاشتن اخلاق علمی و حقوق مالکیت معنوی، تحت عنوان تخلف و سرقت علمی در جامعه  بالا گرفته و از لزوم برخورد جدی با آن در شکل حقوقی صحبت می شود. اینجانب در حدود 20 سال قبل این موضوع را در کتاب ” مقدمه ای بر روش تحقیق در علوم انسانی” انتشارات سازمان ” سمت ” مورد توجه قرار داده ام. بنابراین مسئله رعایت اخلاق علمی باید ابتدا در درس روش تحقیق به دانشجویان و حتی برخی از اساتید و پژوهشگران دانشگاهی آموزش داده شود، و تا این امر اتفاق نیافتد نمی توان از برخورد و مجازات آنان صحبت کرد.

صرفنظر از آنچه بیان شد، مسئله قابل توجه اینست که خطر توسعه فساد علمی (آموزشی و پژوهشی) و نتیجتا بروز انحطاط علمی، کشور ما را تهدید می کند. بنظر می رسد بیش از آنچه که فعالین حوزه علمی مانند اساتید، پژوهشگران و دانشجویان منشا آن باشند سیاستها، برنامه ها، آئین نامه ها و روشهای مقامات و نهادهای عالی و بالا دستی علمی کشور مسئول و منشاء آن می باشند. بنابراین ابتدا خود آنها باید مورد نقد، بازخواست و بازنگری قرار بگیرند. پس از آن نوبت به فعالین حوزه علمی برسد. شاخصهای عمده فساد علمی عبارتند از:

  در ارتباط با انگیزه‌های تنش، منازعه و جنگ بین کشورها و سازه های انسانی، عوامل و ارزش‌های جغرافیایی نقش اساسی را به عهده دارند. عواملی که به عنوان ارزش‌ها و منافع ملی و یا جمعی ملتها و سازه های انسانی از قبیل سرزمین، فضا، مرز، منابع معدنی، آب، سرمایه، علم و فناوری و… به آن نگریسته می‌شود. همچنین عوامل زمینه ای که موجبات تمایز و تفاوت بین سازه های انسانی نظیر گروه‌های قومی، مذهبی و نژادی را به وجود می‌آورند در بروز تنش موثرند. علاوه بر این مسئله تغییر، تاسیس، موجودیت و شکل‌بندی ساختار سیاسی- فضا و تغییر وضعیت جغرافیای سیاسی در مقیاس‌های محلی، منطقه‌ای و جهانی عمدتا از نظر حکومت‌ها به عنوان هدف سیاسی منازعه تعیین می‌شوند. همچنین احتمال وجود جنبه‌های فطری، روانشناختی، و ایدئولوژیک در وقوع منازعه بین کشورها وجود دارد.

بیان مفهوم ژئوپلیتیک توسط دکتر حافظ نیا در برنامه شبکه چهار (بحران های ژئوپلیتیکی جهان اسلام)

در این بحث بیان این نکته اساسی ضروری است، که انسان اساسا و ذاتا موجودی ژئوپلیتیکی است و به بدنبال منافع خود است. سه خصیصه و یا تمایل اساسی انسان یعنی قلمرو طلبی و حریم سازی، قدرت طلبی و کنترل منابع، و منزلت طلبی و برتری جویی در فضای جغرافیایی، فلسفه علم ژئوپلیتیک به عنوان شاخه ای از رشته جغرافیای سیاسی را تشکیل می دهد. انسان بطور همزمان نیز موجودی سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، جغرافیایی و … نیز هست. زیرا انسان ذاتا میل به فرمانروایی، روابط اجتماعی، تامین معیشت برای زندگی، شعور فضایی برای زیستن در مکان و فضای جغرافیایی را دارد.