پاسخ به سوال دانشجوی دکتری: استاد، نظر شما در باره آینده برجام چیست؟
- توضیحات
- چهارشنبه, 10 آبان 1396
تحلیل ژئوپلیتیکی سناریوهای محتمل درباره برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)
از دکتر محمدرضا حافظ نیا، مهر1396
سیستم برجام هشت رکن یا عنصر دارد: روسیه، چین، آلمان، فرانسه، بریتانیا، اتحادیه اروپا، ایران و امریکا. اینها هشت عنصر اصلی توافق برجام هستند، که تاییدیه شورای امنیت سازمان ملل را نیز کسب کرده است.
باید تأکید کرد که کشورهای آلمان و فرانسه در این سیستم دو جایگاه و نقش دارند. یک جایگاه و نقش، تحت عنوان شخصیت ملی کشورشان است و جایگاه دیگر به عنوان عضو اتحادیه اروپا.
در شخصیت حقوقی، تابع اتحادیه اروپا هستند و سخن شان در آن جایگاه، از زبان خانم موگرینی قابل استماع است. به عنوان نماینده 27 کشور اروپایی.
فرانسه و آلمان ضمن اینکه از طرف خودشان حرف میزنند؛ ملزم به هماهنگی با خانم موگرینی نیز می باشند.
البته همه اینها جزو سیستم غرب هستند که رهبری آن نیز با ایالات متحده آمریکاست. از این جهت است که آمریکا توقع همراهی آنها را دارد.
در شرایط کنونی چند سناریو در باره برجام متصور است:
سناریوی نخست، این است که ایالات متحده آمریکا از سیستم برجام خارج شود؛ و بدنبال آن سایرین هم از برجام خروج کنند و برجام منحل شود.
انحلال برجام با خروج آمریکا، از نظر ژئوپلیتیکی یعنی تثبیت موقعیت برتری ایالات متحده آمریکا. یعنی پیامی خوب برای ایالات متحده آمریکا و پیامی بد برای سایرین؛ از جمله ایران. یعنی موقعیت آمریکا در جایگاه سلطه جهانی و نظام تک قطبی تثبیت می شود. این نشاندهنده قدرت برتر ایالات متحده خواهد بود و قدرت آمریکا در تعبیری ژئوپلیتیکی، بازساخت میشود. این پیام بدی برای چهانیان است که باید سلطه ایالات متحده آمریکا را کماکان بپذیرند. زیرا سرباز زدن از تصمیم آن مستوجب تنبیه است.
سناریوی دوم، این است که ایالات متحده آمریکا بپذیرد که در برجام بماند.
این پیام بدی برای آمریکا خواهد بود. زیرا عقبنشینی از مواضع به حساب می آید و حیثیت آن در سیستم ژئوپلیتیکی جهانی مخدوش می شود. بنابراین سایرین اطاعتپذیری محض از آمریکا نخواهند داشت. مثل قدرتی که دچار ضعف شده و در مجموعه کشورها تحقیر می شود. یعنی کاهش یا سقوط منزلت ژئوپلیتیکی آمریکا را در سیستم جهانی در پی دارد. این پیامی بد ولی ضعیف برای ایالات متحده آمریکا خواهد بود و پیام ضعیف خوبی برای سایرین.
سناریوی سوم، اینکه آمریکا از سیستم خارج شود ولی سایرین نه، و برجام پابرجا بماند.
در این صورت این پیامی خوب و قوی برای جهانیان، و پیام بسیار بدی برای ایالات متحده آمریکاست. چون نشان از حرکت آمریکا به سمت ایزوله شدن دارد. بقیه اطاعت و تبعیت نمی کنند و موقعیت برتری آمریکا را نمی پذیرند. یعنی به قدرت و غرور ایالات متحده آمریکا بیتوجهی می شود. این پیام خوبی برای سیستم ژئوپلیتیک جهانی است که بیانگر حرکت سیستم جهانی به سمت نظام چند قطبی است. یعنی نظام شبه تک قطبی، بعد از یک ربع قرن و پس از پایان جنگ سرد به این سو منقضی میشود. این پیام یک تغییر اساسی در نظام ژئوپلیتیک جهانی محسوب می شود.
سناریوی چهارم، این است که آمریکا با شرایطی در برجام بماند. یعنی مصالح و منافع ایالات متحده آمریکا سبب شود که رئیس جمهور ترامپ را وادار کنند تا به صورت مشروط در برجام بماند.
این حالت مشروط برای ایران حامل پیام خوبی نیست. ولی برای ایالات متحده آمریکا پیام خوبی است. یعنی آمریکا همراه با منت گذاشتن بر سر متحدین غربی و سایر عناصر برجام درآن میماند. ولی از نظر آن کشور، فضای گفتگو باید ادامه پیدا کند، تا برجام اصلاح شود. این موضع، می تواند متحدین ایالات متحده آمریکا در سیستم غرب را جذب کند و با اتخاذ این موضع آمریکا می تواند موقعیت هژمونیک خود را در سیستم جهانی تداوم بخشد. سپس آلمان و فرانسه و اتحادیه اروپا، ناگزیر خواهند شد تا با ایالات متحده آمریکا کنار بیایند. به احتمال زیاد دولت آمریکا با طرح شرایطی از تفاهم برجام خارج نشود. وقتی آمریکا می گوید به صورت مشروط در برجام میمانم یعنی می خواهد با این روش منزلت ژئوپلیتیکی خود را در سیستم تضمین کند. یعنی با بهره گیری از موضع اقتدار سنتی در سیستم جهانی و نیز ابزارهای فشار، بقیه را وادار به متابعت و همراهی با خود کند.
بنظر می رسد موضع جمهوری اسلامی ایران هم در همه حالات مزبور این باشد که برجام را با همین محتوا و وضع کنونی حفظ نماید.
کتاب اصول و مفاهیم ژئوپلیتیک (با ویرایش جدید و تجدید نظر)
- توضیحات
- شنبه, 28 مرداد 1396
نویسنده: دکتر محمدرضا حافظ‌نیا
(استاد تمام جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک دانشگاه تربیت مدرس)
چاپ انتشارات پاپلی، تابستان 1396
دانش ژئوپلیتیک یکی از شاخه‌های علمی رشته جغرافیای سیاسی است و به آن بخش از معرفت بشری اطلاق می‌گردد که به معلومات ناشی از ارتباط متقابل بین جغرافیا و سیاست در پرتو مؤلفه قدرت مربوط می‌شد. این شاخه علمی از زمان وضع آن طی بیش از یک قرن گذشته (1899 میلادی)، از نظر مفهومی و فلسفی دچار شناوری و گاهی رکود بوده و همانند برخی رشته‌های علمی دیگر هنوز بر سر موضوع و ماهیت آن اتفاق نظر وجود ندارد.
دانش ژئوپلیتیک تا اواسط نیمه دوم قرن بیستم در جهان با رکود و بی‌مهری از درون جامعه جغرافیدان، روبه‌رو بود. ولی اجتناب‌ناپذیری تداوم مطالعات ژئوپلیتیکی، موضوعات آن را در کانون توجه و علاقه رشته‌های روابط‌بین‌الملل، علوم سیاسی، حقوق، اقتصاد و... قرار داد.
تحولات ربع پایانی قرن بیستم در جهان، از قبیل توسعه جنبش‌های صلح‌طلب و سازمانهای غیرحکومتی، تحول در موازنه قوی بین قدرت‌های آمریکا و شوروی و تن دادن آنها به پیمان‌های تحدید و کنترل تسلیحات استراتژیک،
توسعه وابستگی‌های بین دولتی و بین کشوری، مناسبات اجتناب‌ناپذیر بین‌المللی به‌ویژه در حوزه اقتصاد و تجارت، پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، تحولات منطقه خلیج فارس، فروپاشی نظام دوقطبی، مسایل زیست محیطی کروی، پایان جنگ سرد، توسعه مقاومت‌ها در برابر دولت‌ها و قدرت‌ها در اشکال مقاومت‌های مدنی و شهروندی و مقاومت مسلحانه، توسعه ناامنی و تروریسم بین‌المللی، ظهور نظامی‌گری مدرن و اشغال نظامی سرزمین‌های دیگران، توسعه رقابت‌های قومی و نژادی، گسترش فرآیند جهانی شدن اقتصاد، رسانه‌ها و اطلاعات، فناوری اطلاعات، اینترنت و فضای مجازی، توسعه همکاری‌ها و رقابت‌های فضایی و غیره، عرصه‌های موضوعی دانش ژئوپلیتیک را بار دیگر مطرح کرد و به احیا و بازخیزی آن کمک نمود. ژئوپلیتیک بار دیگر به محیط‌های دانشگاهی، اجتماعی، سیاسی و رسانه‌ای بازگشت.
توسعه و رشد سازه علمی ژئوپلیتیک مستلزم تعریف اساس فلسفی محکم که موضوعیت و ضرورت آن را توجیه نماید، می‌باشد. از دید نگارنده این کتاب، روابط و ترکیبات عناصر سه‌گانه جغرافیا، سیاست و قدرت و الگوهای رفتاری ناشی از آن می‌تواند مبنای فلسفی پایداری برای دانش ژئوپلیتیک محسوب گردد. این دیدگاه که خاستگاه آن نظام علمی جغرافیا است چارچوب کلی کتاب «اصول و مفاهیم ژئوپلیتیک» را تشکیل می‌دهد.
کتاب مزبور که از یازده فصل به شرح زیر تشکیل میشود، بازنگری شده چاپ قبلی آن بوده و بیش از یکصد صفحه، شامل مباحث جدید تر به آن افزوده شده است.
فصل اول: به تبیین ماهیت، فلسفه و مفهوم ژئوپلیتیک اختصاص دارد.
فصل دوم: تعاریف ژئوپلیتیک را بررسی نموده و نهایتاً به ارائه تعریفی نو از ژئوپلیتیک می‌پردازد.
فصل سوم: سیر تحول اندیشه و گفتمان در ژئوپلیتیک را از قرن 19 تا کنون مورد بررسی قرار می‌دهد.
فصل چهارم: روش‌شناسی علمی و پژوهشی در مسایل ژئوپلیتیکی را بیان می‌کند.
فصل پنجم: به شاخه‌های تخصصی در ژئوپلیتیک می‌پردازد.
فصل ششم: مفاهیم پایه و اساسی در ژئوپلیتیک را تشریح و تبیین می‌نماید.
فصل هفتم: ارزش‌ها و عوامل جغرافیایی به عنوان یکی از عناصر بنیادین در ژئوپلیتیک را به طور مبسوط مورد بررسی قرار می‌دهد.
فصل هشتم: عامل سیاسی و نقش‌آفرینی بازیگران سیاسی را در ژئوپلیتیک، مورد بحث قرار می‌دهد.
فصل نهم: قدرت جمعی و ملی و ابعاد مختلف و روش‌های برآورد آن را تشریح می‌کند.
فصل دهم: به بیان منافع و اهداف جمعی و تمایز آنها از هم می‌پردازد.
فصل یازدهم: رفتارهای ژئوپلیتیکی و کنش بازیگران نسبت به همدیگر را که سطح تلاقی عناصر و اصول اساسی جغرافیا، سیاست و قدرت را تشکیل می‌دهد، تبیین می‌نماید.
معرفی کتاب آرا و نظریه های علمی دکتر محمدرضا حافظ نیا
- توضیحات
- یکشنبه, 21 خرداد 1396
خداوند بزرگ را شکر گذارم که به من توفیق داد تا همراه با پویش علمی دانشمندان رشته های مختلف و جریان خروشان و فزاینده تولید معرفت و دانش بشری، گام کوچکی در مسیر تولید علم و معرفت در حوزه تخصصی خویش یعنی جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک بردارم.
آنچه پیش روی علاقمندان و خوانندگان این مجموعه قرار دارد حاصل یک ربع قرن پویش و تلاش علمی اینجانب است که با رویکرد عقلگرایانه و اندیشه محور تولید شده است. به عبارتی محصول ذهن مکاشفه ای است که توانسته از طریق بررسی و تفکر پیرامون تجارب محدود و پراکنده پدیده ها، به آنها نظم و سامان داده و طرح کلی واقعیت آن را در جهان کشف، و در قالب گزاره های نظری و یا نظریه علمی بیان نماید.
از همکار عزیز و تلاشگرم جناب آقای دکتر سید عباس احمدی تشکر می کنم که دست به این ابتکار عمل زده و نسبت به بررسی و تدوین این مجموعه به شکلی خوب و قابل بهره برداری برای علاقمندان اقدام نموده است.
تولید چنین اثری پس از لطف و توفیق خداوند متعال، علاوه بر تلاشهای اینجانب محصول خدمات و همکاریهای کسانی است که مرا همیشه مرهون خود نموده اند. بنابراین قبل از همه مرهون والدینم مرحوم رجب حافظ نیا و مرحومه خدیجه خراشادی زاده هستم که وجود، قابلیتها و رشد خودم را از آنها دارم. متاسفانه آنها نتوانستند زندگی مشترکشان را به پایان ببرند. تقدیر این بود که پدرم در جوانی دار فانی را وداع کند و مادرم با توکل بر خداوند و با عزمی راسخ و با تحمل رنج و مشقت فراوان فرزندان یتیم خود را پرستاری نماید و بنا به وصیت شوهرش آنها را از روستا روانه تحصیل در شهر کند و سختی راه را بجان بخرد. خداوند آنها را قرین رحمت خود بنماید.
ادامه مطلب: معرفی کتاب آرا و نظریه های علمی دکتر محمدرضا حافظ نیا
Active Geostrategic Faults in the World
- توضیحات
- چهارشنبه, 09 فروردين 1396
In the frame of the paradigm of competition between maritime (sea) and land strategies there are two grate geostrategic faults in global scale located at the West and East of the Eurasia that seems are the origins of current policies in the world. In fact, the global geostrategic confrontations are located in the onshore parts of the Eurasia. These confrontations are limited from East to onshore gap-line between land of Eurasia and Pacific Ocean, and from West to the gap-line between Eurasia and Europe and Africa. It looks that, European states and the USA and the maritime strategy allies have surrounded the land of Eurasia, and challenge the land strategy and its allies and enforce them to the spatial contraction. In opposite, Russia and China as the main actors of the land strategy try to cope with this challenge, and reach to the spatial expansion.
The global powers are in the two sides of these faults. It means that in the East gap-line of Eurasia the USA is in contrast with Russia and China, and in the West gap-line of Eurasia the USA and NATO are in geostrategic confrontation with Russia. These faults have geopolitical nature and philosophy. Because the actors of the both sides try to increase their geopolitical and geographical space in the global level, and also try not to allow the rivals to enter to their spaces. The process of their spatial expansion has two faces:
1. Geographical: increase in territory using dominance, annexation and occupation methods.
گسل های ژئواستراتژیک فعال در جهان
- توضیحات
- پنج شنبه, 03 فروردين 1396
در چارچوب پارادایم رقابت استراتژيهاي بحري و برّي در جهان، امروزه دو گسل بزرگ ژئواستراتژیک در مقیاس کروي و در غرب و شرق اوراسیا شکل گرفته است که به نظر میرسد سرچشمه سیاستهاي کنونی در جهان میباشند. در واقع سطح تقابل ژئواستراتژیک جهانی در طرفین خشکی اوراسیا قرار دارد. این تقابلها از یک سو در شرق و بر سطح گسل خشکی اوراسیا با اقیانوس آرام، و از سوي دیگر در غرب و بر سطح گسل قارههاي اوراسیا با اروپا و آفریقا قرار دارد. انگار که دولتهاي آمریکا و اروپا و متحدین استراتژي بحري به عنوان بازیگران استراتژیک پهنه هاي آبی اقیانوس هاي آرام و اطلس و پسکرانه هاي آنها، دولتهاي روسیه و چین و متحدین استراتژي برّي به عنوان بازیگران استراتژیک پهنه خشکی اوراسیا را به محاصره در آورده و به چالش انقباض فضایی میکشند. روسیه و چین نیز براي خروج از این چالش و شکستن محاصره و نایل آمدن به انبساط فضایی قلمرو خود، با تمام قوا به مقابله با آنها برخاسته اند.
در طرفین هریک از گسل های مزبور بازیگران اصلی قدرت در سطح جهانی وجود دارند. یعنی در گسل شرق اوراسیا آمریکا با چین و روسیه، و در گسل غرب اوراسیا روسیه با آمریکا و ناتو در حالت تقابل و رقابت ژئواستراتژیک قرار دارند. گسل های مزبور نیز دارای فلسفه و ماهیت ژئوپلیتیکی هستند. زیرا بازیگران مزبور در تقلا و کشمکش برای قلمروسازی جغرافیایی و ژئوپلیتیکی در فضای کروی و نیز دورکردن رقیب از قلمروهای مفروض و متصور خود می باشند. فرایند قلمرو سازي(انبساط فضایی)آنها داراي دو بعد است:
1- جغرافیایی: گسترش فضا از طریق سلطه، الحاق و تصرف سرزمین بیشتر؛
2- ژئوپلیتیکی: گسترش قدرت کنترل و حوزه نفوذ در فضاهاي جغرافیایی دیگران.
در جهان کنونی پنج بازیگر استراتژیک و قدرتمند در مقیاس کروي وجود دارد که به همراه متحدین خود، در دو جبهه ژئواستراتژیک جهانی متشکل شدهاند و جملگی از اعضاي دائم شوراي امنیت سازمان ملل نیز میباشند. آنها عبارتند از: ایالات متحده آمریکا، انگلیس و فرانسه در جبهه ژئواستراتژي بحري، و روسیه و چین در جبهه ژئواستراتژي برّي.
برای دانلود فایل کامل متن مقاله به ادامه مطلب رجوع کنید.
ادامه مطلب: گسل های ژئواستراتژیک فعال در جهان
