بحثی درباره ماهیت و مفهوم فضای جغرافیایی
از دکتر محمد رضا حافظ نیا، استاد جغرافیای سیاسی دانشگاه تربیت مدرس
تدوین کننده: محمد شهاب احمدی (برگرفته از مباحث کلاس درس فلسفه جغرافیای سیاسی)
جغرافیا علم فضا است. منظور از فضا چیست. از دید من، موضوع علم جغرافیا، ” فضای جغرافیایی ” است.
ایمانوئل کانت جغرافیدان و فیلسوف معروف آلمانی فضا را چارچوبی می دانست که محل استقرار پدیده ها و اشیا است. به نظر من، اگر نظر کانت درباره ماهیت جغرافیا تعقیب میشد، بهتر جواب می داد.
نگاهی که من دارم نزدیک به نظر کانت است. من دیدگاه ساختاری/ کارکردی به موضوع علم جغرافیا دارم. جغرافیا موضوعش فضای جغرافیایی است. سوال این است که این فضا به عنوان موضوع علم جغرافیا، چه چیزی است؟ از دید من، فضا یک وجود سه بُعدی است که واقعی و عینی است، ممکن است عناصر، اجزا و جنبههای مرئی و نامرئی در این فضا باشد، ولی به هر حال وجودی است واقعی. واقعیت میتواند مرئی یا نامرئی باشد. پس فضای جغرافیایی با اجزای محتوایی آن هم میتواند متعین و مرئی باشد و هم میتواند از جنبههای نامرئی ولی واقعی برخوردار باشد، که در هر دو صورت قابلیت مطالعه و پژوهش علمی را داشته باشد.
این فضا، فضایی سه بُعدی دارای طول، عرض و ارتفاع است. بُعد عمودی فضا، قابل انعطاف است. فضای جغرافیایی آن فضای سه بُعدیای است که قلمرو زیست، فعالیت و حرکت یا مانور انسان و موجوداتِ زنده است. پس به هر مقدار که بشر بتواند قلمرو زیست، زندگی و فعالیت و حرکت خودش را گسترش بدهد، بهمان اندازه ابعاد فضای جغرافیایی نیز انعطاف پذیر خواهد بود. یعنی در ارتفاع، نیز فضای زمین پایه لایتناهی است و فضای جغرافیایی به عمق کهکشانها کشیده میشود. اگر چه انسان کرۀ زمین را ترک میکند و به فضای بین ستارگانی میرود، اما آن فضای بین کهکشانی قاعدهاش روی زمین است. این فضا، فضایی است زمین محور و زمینپایه. یعنی به هر مقدار که انسان به اعماق کهکشانها برود قاعدۀ این فضا، روی زمین خواهد بود. چرا؟ چون انسان موجودی زمینی و جزیی از اکوسیستم زمین است، و به هر کجا برود برای زنده ماندن ناگزیر است یا اکوسیستم زمینی را در کهکشانها بیابد و یا آنرا شبیه سازی نماید تا امکان زیست در فضا را داشته باشد.
انسان مجبور است مدل فضای زمینی و یا مقتضیات اکوسیستم زمینی را حتی در کرات آسمانی، حتی در پایگاه فضایی بینالمللی، حتی در کرۀ مریخ و کرات دیگر، برای اینکه بتواند زنده باشد در آنجا شبیه سازی کرده و یا بهمراه خود به آنجا ببرد. فضای جغرافیایی در ارتفاع، هر مقدار در اعماق کهکشانها گسترش پیدا کند، قاعدهاش روی زمین است و موجودی که این فضا را شکل میدهد، این موجود جزو اکوسیستم زمین است. بنابراین عمر فضای جغرافیایی پایان پذیر نیست. انسان نمیتواند در فضاهای غیر از سطح کرۀ زمین زندگی کند، الا اینکه اکوسیستم زمینی را در آنجا بیابد و یا شبیهسازی کند یا شکل بدهد.
تا انسان وجود دارد، به فضای جغرافیایی نیازمند است. فضای جغرافیایی نسبت به انسان و موجودات مربوطه یک هستی پیشینی است. فضای جغرافیایی، فضایی سه بُعدی است که قاعدهاش روی زمین است، ارتفاعش قابل انعطاف است، به اعماق کهکشانها کشیده میشود، تا هرجا برود، این فضا ماهیت زمینی خواهد داشت. این فضا، موضوع علم جغرافیا است.
می توان گفت فضای جغرافیایی موجودی است که هستی واقعی و عینی دارد. فضای جغرافیایی در هر سطح و مقیاسی از میکرو تا ماکرو، هم ساختار دارد، هم کالبد دارد، هم سیستم دارد، هم کارکرد دارد، هم هویت دارد، هم در کلیت خود انعطاف پذیر است و هم به مثابه زیستگاه سازه های انسانی و موجودات عالم عمل می کند.
بازدید کل: 16 , بازدید امروز: 2

دکتر محمدرضا حافظ نیا متولد ۱۳۳۴ در روستای خراشاد شهرستان بیرجند، و استاد پایه 49 گروه جغرافیای سیاسی دانشگاه تربیت مدرس است. تخصص ایشان جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک است. وی در سال ۱۳۶۹ به عنوان اولین فارغ التحصیل دوره های دکتری دانشگاه تربیت مدرس موفق به اخذ مدرک دکتری در رشته جغرافیای سیاسی شد.
0 نظرات